İNGİLİZ KOOPERATİFİ

1844 yılında Dünya’daki ilk tüketim kooperatifi İngiltere’de kurulmuştur. Kooperatif kelimesi Osmanlı’da bilinmez.

1873 yılında İngiliz uyruklu James Whittall İzmir’den İstanbul’a taşınır. Moda’ya yerleşir. İşleri çok iyidir.

O yıllarda Moda, Levantenlerin yaşadığı bir semttir. İngilizler çoğunluktadır ve kapitülasyonların sağladığı tüm avantajları kullanarak kolay zengin olmaktadırlar. Kendi yasalarına tabidirler. O derece ki hâkimleri bile ayrıdır.

1884 yılında Kadıköy Çarşısında Surp Takavor Ermeni Kilisesinin karşı köşesinde bir dükkân inşa edilir. Arsa Ermeni Kilisesi Vakfına aittir. Yapının cephesine konan armaya inşa tarihi, tarihin üzerine Ermeni alfabesine göre Surp Takavor’un baş harfleri olan S ve T işlenmiştir.

Cephedeki Arma. Ermeni Harfleriyle S.T. 1884 (Surp Takavor 1884)

James Whittall önderliğindeki İngilizler, bu dükkânı kiralarlar. Adı ‘The Economic Co-Operative Society’ yani ‘Ekonomik Kooperatif Toplumu (Topluluğu)’ olan bir mağaza açarlar. Belli ki kendi ülkelerinin yasalarına göre bir tüketim kooperatifi şirketi kurmuşlardır. Bu sebepten halk tarafından İngiliz Kooperatifi olarak tanınır. Amaçları buradaki İngilizlere İstanbul’da bulamadıkları konyak vs içecekler ile malları getirmek ve pazarlamaktır. Mülk sahibi Surp Takavor Ermeni Kilisesi Vakfıdır.

1906 Tarihli Haritada İngiliz Kooperatifi

Burada iki mekân olduğu hissediliyor.

Birincisi, Meydan (Muvakkithane Caddesi) tarafındaki kapıdan girilen bölüm: Dükkân girişinin karşısındaki köşede bodruma inen ve üst kata çıkan merdiven bulunmaktadır. Bodrum katta yandaki dükkânların da altına uzanan deposu vardır. Ticarethane olarak kullanılıyordu.

Üst Kata Çıkan, Bodrum Kata İnen Merdiven

İkincisi, Mühürdar Sokak tarafındaki kapıdan girilen bölüm: Burası dikdörtgen şeklinde arkaya kadar uzanmaktadır. Arka bölümün ucunda sadece üst kata çıkan merdiven var. Sanırım bir de servis asansörü.. Ortadaki avlu bu hacme açılıyor. Ön bölümün iki yanındaki uzun duvarlarda yerden tavana kadar kalem işi süslemeler bulunuyor. Süslemelerin önünün açık olması gerektiğine göre ticarethane olarak kullanılmıyordu.

Duvardaki Süslemeler

Diğer yandan 1906 tarihli haritalarda iki dükkân tek mekân olarak işaretlenmiş. Buna karşın bazı kayıtlar İngiliz Kooperatifinin 1907 yılında açıldığını yazıyor.

Bu bilgilere göre..

Baştan itibaren meydan tarafındaki mekânın ticari, sokak tarafındaki uzun olan mekânın yeme-içme-toplantı yeri olarak değerlendirildiği anlaşılmaktadır.. 1907 yılında, ikinci mekândaki süslemelerin olduğu yerden kapı boşluğu açılarak diğerine bağlandığı ve iki tarafın da ticari amaçla kullanılmaya başladığı belli olmaktadır.

Taralı Tarafın Duvarları Süslemeli Olduğu İçin Yeme-İçme-Toplantı Amaçlıdır.

Her iki mekânın da ticari kullanıldığı, bildiğimiz İngiliz Kooperatifini inceleyelim.

Bina, bodrum hariç iki katlı bir yapıdır. Ölçüleri: Bodrum kat: 161m2 + Zemin kat: 210m2 + 1.Kat: 190m2 = Toplam 561m2’dir. Biri Meydandan diğeri Mühürdar Sokağından olmak üzere iki kapısı vardır. Taşıyıcı sistemi yığma kâgir yapıdır. Bodrum katın ve sokaktan girilen kapının ucundaki arka bölümün tavanı volta döşemedir. Diğer tüm döşemeler ahşap kirişlerle taşıtılmış, üst kat tavanında kirişlerin altına ve üstüne ahşap kaplama yapılmıştır.

İngiliz Kooperatifi Eski Yıllarda.

Mağazada çoğunlukla zücaciye malzemesi satılmaktadır. Kapitülasyon avantajlarıyla yurt dışından getirilen malların burada ucuz satıldığı anlaşılmaktadır.

1914-1918 yılları arasındaki 1. Dünya Savaşı sırasında ticaret zayıflamış ancak savaş sonrası tekrar hareketlenmiştir.

1922 yılında kapitülasyonların kaldırılacağı belli olmuştur..

İngiliz Kooperatifi, Yahudi asıllı Nessim Bension Arditi (Tabelada adı görünen N.B.Arditi) ve Makedonya asıllı Rum Luka Dimitriovich (Demeter) ortaklığına devredilir. Artık mağazanın yeni sahibi Ekonomik Kollektif Şirketidir.

Belli ki İngiliz sahipler kapitülasyon avantajları kalkınca devam ettirmek istememişlerdir.

1922 Yılı Sonrasındaki Tabela

1923 yılında Lozan Anlaşmasıyla kapitülasyonlar resmen kaldırılmıştır..

Çocuk yaşlardan itibaren burada İngilizlerin yanında çalışmış, İstanbullu bir Rum olan Vasilis Curis (Djuris) dükkâna üçüncü ortak olarak alınır. Mağaza yeni sahipleriyle de aynı kaliteyi devam ettirir.

1955 yılındaki 6-7 Eylül olaylarında mağaza talan edilir. Ancak Kadıköy esnafı komşularına sahip çıkar, kredi açar ve dükkân kendini toparlar.

1960’larda Vasil Curis vefat eder. Yerine oğlu Hristo Kostaki (Taki) Curis ortaklığa girer.

1974’de Nessim Bension Arditi emekli olur İsrail’e gider. Onun yerine oğlu Aaron (Anri) Arditi ortak olur.

Dükkânın en bilinen hali bu yıllardaki durumudur. İki katlıdır. Meydandaki kapı tarafı zücaciye; sokaktaki kapı tarafının ön kısmı şarküteri, arka kısmı bakkaliye bölümleridir. Zemin gri mozaikle kaplıdır. İşyerinin kasası da bu kattadır. Bakkaliye bölümünden arkaya iki kanatlı kapıdan girilen bir uzantı vardır. Burası depodur. Tuvalet te bu bölümdedir. Buradaki boşluktan vinç adını verdikleri manivela ile ağır mallar üst kata taşınır. Üst katta raflarda bozulmayacak mallar depolanır. Buraya zorunlu olmadıkça müşteri çıkmaz. Meydana bakan tarafında ofis bulunur.

Halkın İngiliz Pazarı da dediği dükkânın ticari adı hala Ekonomik Kollektif Şirketidir. Anri Arditi’nin oğlu, ders çalıştığı ofisteki 36 05 00 nolu telefon çaldığında ortaklardan Bay Luka’nın ‘Ekonomik’ diyerek açtığını anımsamaktadır.

1970’lerde İngiliz Kooperatifi

1978’de Nessim Bension Arditi yaşadığı İsrail’de vefat eder.

1970’li yılların sonlarında Ben de buradan evlilik öncesi alışverişi yapmıştım. Aldığımız çatal-kaşık-bıçak takımı gerçekten oldukça kaliteli ve hesaplıydı.

1988’de Aaron (Anri) Arditi İstanbul’da vefat eder. Ortaklıktan düşürülme prosedürü yapılmaz. Eşi Lizet Arditi ortak gibi haklarını alır. Ama işlerle ilgilenmez.

1996’da Luka Dimitriovich (Demeter) vefat eder. Ortaklıktan düşürülme prosedürü yapılmaz. Eşi Sofia Demeter ortak gibi haklarını alır. Ama işlerle ilgilenmez.

Hristo Kostaki (Taki) Curis dükkândaki işlerle ilgilenen tek ortak olur.

2006 yılında mülk sahibi, kiracısını dükkândan çıkarır. Çarşının hatta Kadıköy’ün en eski dükkânı kapanır.

2010 yılında restorasyon yapılır.

Restorasyon Sonrası Bina

2021 yılı.. Burası spor ayakkabıları satılan bir mağazadır artık..

Kadıköy’ü Kadıköy yapan özelliklerden biriydi İngiliz Kooperatifi. 19. Yüzyıldan kalan bir anı.. Bir işaret.. Hatta bir öykü.. Keşke birileri araya girip kiracı-mülk sahibi anlaşmazlığını giderseydi. Kaybeden Kadıköy’ün hafızası oluyor..

ARİF ATILGAN https://www.arifatilgan.com TEMMUZ 2021

Not:

-Ülkemizde kooperatif konusu 1920’de TBMM kurulduktan sonra ele alınmıştır.

-James Whitall Moda’da şimdiki Kadıköy Kız Lisesinin üst tarafındaki denizden caddeye kadar olan araziyi satın alır. İçerisine bir köşk inşa ettirir. Daha sonra Barış Manço evi olarak bilinen villayı ve ikizini Dowson ailesinden satın alır. Evlerin karşısına Anglikan Kilisesini yaptırır. Ofisi Avrupa yakasında Sansaryan Han’dadır.

-İngiliz Kooperatifinin İstanbul içinde şubeleri de olmuş.

-Arditi’ler Yeldeğirmeni semtinin tanınmış ailesidir. Bu sülaleden Albert Arditi yıllar sonra Emin Onat’ın mimarlık öğrencisi olmuş ve mezun olunca hocasının isteğiyle Anıtkabir inşaatında görev almış önemli bir mimardır.

-Hristo Curi’nin küçük kardeşi Kriton Curi ileride çevreci profesör olarak ün yapmıştır..

-Yazmadan edemeyeceğim. Bana göre 1, 2, 3 nolu dükkânlar ayrı ayrı düşünülmüş. 3 Nolunun arkasındaki uzantı da sonradan eklenmiş.